ساز سه تار
ساز سه تار
تقسیم بندی سازها
سازهای ایرانی قدیم و جایگاه آموزش سه تار
تقسیمات ای که عبدالقادر مراغی در تقسیم بندی سازها انجام داده است نسبت به دیگر آثار مورد استناد بیشتری قرار می‌گیرد و امروزه نیز در سازشناسی این نوع تقسیم بندی به قوت خود باقی است.
عبدالقادر مراغی سازها یا چنان که می گوید :" آلات الحان " را به سه دسته اصلی تقسیم می کنند :
۱- ذوات الاوتار
۲- ذوات النفخ
۳- کاسات ، طاسات و الواح (سازهای کوبشی)
این هنرمند بزرگ این تقسیم‌بندی را به دو گروه فرعی تقسیم می نماید:
۱- مقیدات : یا دارای پرده که با گذاشتن انگشت روی آنها نواخته میشود.
۲-مطلقات : بدون پرده یا آزاد تقسیم می کند.
البته بعضی از این سازها را که با کمانه (آرشه) باید نواخته شود را مجرورات مینامند .
به عنوان مثال، کمانچه و این جزو آلات ذوات الاوتار مقیدات یعنی ساز های رشته های دارای پرده می باشد در صورتی که قانون و چنگ در ردیف آلات ذوات الاوتار مطلقات که پرده ندارند و یا بدون گذاشتن انگشت و یا به قول او" گرفت "و نواخته میشود به شمار رفته است.
کاسات، تاسیسات و الواح را در زمره آلات مطلقات قرار داده است و با توجه به اینکه جنس آن ها اغلب از فلز یا فولاد می باشد نمونه‌ای ذکر میکند شامل ۱۸ کاسه و هر کدام دارای مقداری آب که از آنها می‌توانند خدمات ۱۸ گانه اکتاو ۱۷ قسمتی صفی الدین ارموی را استخراج کرد.
اثر دیگری که می توان برای پژوهش در ساز شناسی ایران از آن نامبرده استفاده کرد چند سالته حسن کاشانی است و آنچه بدان امتیاز می بخشد گذشته از قدمت قرن هشتم هجری ، تصویر ساز ها و شرح کامل فنی یا هنری مربوط به آن سازها می باشد.
دراین کتاب و یا به عبارت کامل‌تر رساله گرانقدر، سازه ها به دو گروه اصلی
۱- کامله
۲- ناقصه
و در این تقسیم بندی کارایی یا رواج سازها مورد توجه ایشان بوده است زیرا او بود غشک (غژک یاغچک)، رباب و مزمار(نی) را جزء سازات کامله ذکر می کند.
چنگ، نزهه که نوعی سنتور می باشد و قانون و مغنی چگونه دیگر از نوع سنتور می باشد را در شمار ساز آتنا غصه می آورد و این به این بدین معناست که سازه های دسته دوم آنهایی هستند ،که کمتر نقش آفرین بوده اند یا در آن روزگار کمتر رواج داشتند. در همین راستا ها می توان از آثار دیگر هنرمندان ایرانی مانند( الموسیقی الکبیر )فارابی ، ( جوامع علم الموسیقی شفا ) نوشته ابن سینا ،(الکافی فی موسیقی ) نوشته ابن زیله اصفهانی استفاده کرد اما قسمت ساز شناسی این آثار بیشتر جنبه کلی دارد نه مبین ساختار سازها و ویژگی هنر آنها، البته در این میان کتاب فارابی درباره بعضی از سازها مانند: عود و تنبور و مزامیر که نوعی نی می باشد توضیح قابل توجهی داده است اما به علت گذشت سال ها یا قرن ها از تالیف آن کتاب طبعاً بیشتر می توان از لحاظ تاریخ شناسی مورد استفاده قرار گیرد.
موسیقی شناس مشهور انگلیسی ، فارمر در تحقیقات خود در جلد دوم کتاب موسیقی عرب که به ساز ها و موسیقی نظامی اختصاص دارد، مطالعاتی در مورد سازهای شرقی که در دو بخش می باشد و جمله ساز ها در طاق بستان ، گام اول از نظر ابن سینا ، ارغنون در روزگاران گذشته ، ساز ها از نظر عبدالقادر بن غیبیی و ساز های ایرانی در سده نهم هجری از جمله بحث های جالب توجه محسوب می شود.فارمر از سازه‌های مذکور در جامع الالحان بر اساس نسخه کتابخانه نور عثمانیه تفسیری ارائه داده است که بسیار ارزشمند می باشد.
شما را دعوت میکنیم به مطالعه مقاله ای در مورد : اصطلاحات موسیقی کلیک کنید
به طور مثال می گوید ترب الفتح نوعی بوده است یا شش تار را سازی بین خود و تنبور معرفی می نماید و همچنین به نظر او روح افزایی کاسه صوتی گردی به شکل نارنج یا پرتقال داشته است. اوزان را سازی می‌داند که دارای سه سیم که با مضراب چوبی باید نواخته شود و نای تنبور در دو نوع را با دو سیم می شناسند. همچنین چنگ را به دو گونه یونانی و اروپایی تقسیم کرده است و گونه نخستین آن را عربها جنگ نامیده اند و نوعی چند که جعبه صوتی اش در بالا بوده است را ون نامیده است که در پهلوی بدان VON می گفتند. اگری AGRY در جامعه الحان از نظر فارمر در مجموعه چنگ باید به شمار آید با این ویژگی که روی جعبه صوتی اش را به جای چوب از پوست نازک و شاید پوست آهو پوشانده باشند.
سه تار:
سه تار از نظر شکل ظاهری مانند تار می باشد با این تفاوت که شکم آن یک قسمتی است به شکل گلابی و کوچکتر است . و همچنین سطح رویه کاسه سه تار نیز چوبی می باشد. سه تار امروزه چهار سیم دارد که البته به روایت ابوالحسن صبا سیم چهارم سه تار را درویشی به نام مشتاق علیشاه به آن افزوده است و نوازندگان قدیمی این سیم را به نام سیم مشتاق می شناسند. سه تار همچون ساز تار دارای خرک بوده با این تفاوت که خرک سه تار کوتاهتر از خرک تار می باشد و همچنین دسته آن نیز از دسته تار نازک تر است. است سه تار فاقد جعبه گوشی می باشد و گوشه های چهارگانه آن دو عدد در سطح جلوی انتهای دسته یعنی سرساز و دو تای دیگر در سطح جانبی چپ قرار دارد.
دستان های سه تار همچون دستان های تار در زمان حال حاضر ۲۸ می باشد،
کوک سیم های سه تار :
به ترتیب از سیم اول (پایین) یک فاصله چهارم یا پنجم تا سیم دوم و یک فاصله چهارم از سیم دوم تا سیم سوم و یک اکتاو از سیم سوم تا سیم چهارم دارد. نوازندگی سه تار با انگشت اشاره و گاهاً توأم با ناخن وسط های دست راست نواخته می شود ، در واقع مضراب ساز سه تار ناخن انگشت نوازنده است، و به همین دلیل و همچنین با دلایل آکوستیکی دیگر، صدای این ساز ضعیف بوده و حجم کمی دارد و برای تکنوازی جلوی جمعیت یا همنوازی در ارکستر مناسب نیست.ستاره یکی از انواع گوناگون تنبور خراسانی است که فارابی از آن نام برده است. تاریخ دقیق استفاده از این ساز دقیقاً قابل تشخیص و محاسبه نیست. مطلب دیگر از ویژگی های این ساز به خاطر شکل ظاهر و یا تعداد سیمان نیست بلکه به خاطر شیوه نوازندگی آن است.سه تار را می توان نوعی تنبور دانست که تارهای آن را از پایین به بالا با ناخن انگشت اشاره دست راست می نوازند تا تاکید بر نت و ضربه قوی حاصل آید.
ویژگی دیگری از ساز سه تار که آن را از دیگران متمایز می نماید مجموعه نتهای آن است که تا بیش از دو کتاو و نیم وسعت دارد. حال این که سازهای دیگری که در فوق یا شدند در بیشترین حد خود بدون در نظر گرفتن واخوان از یک اکتاو و یک چهارم درست وسعت ندارند. همچنین آهنگ سه تار به تدریج در تمامی سیم ها منتشر میشود در حالی که در مورد انواع محلی ساز تنبور مثلاً دوتار خراسانی اجرا محدودتر می باشد و به سیم زیر اصلی خلاصه می شود.ناگفته نماند که تنبور ها به دلیل قدرت مفهوم آفرینی و شیوه استفاده از آنها بیشتر در خدمت موسیقی محلی بودند اما ساز سه تار ظاهراً برای موسیقی علمی بوده است. ساز سه تار هیچ گاه در موسیقی مردم پسند شهری و روستایی استفاده نمی شد در حالی که همه ساز های قدیمی دیگر مورد استفاده بودند.
ت.
بررسی شکل ظاهری ساز سه تار:
دسته این ساز ۵۷ سانتیمتر بر روی کاسه های گلابی شکل با انتهای کروی می باشد.، با پهنای سه انگشت دست نوازنده از لبه داخلی صفحه خرک متحرک ای قرار گرفته است. یک سیم گیر از جنس شاخ و یا استخوان و یا چوب در لبه بدنه چوبی تحتانی قرار گرفته است.
تار ها که ۴ عدد می باشند توسط چهار گوشی چوبی کوک می‌شوند. دو گوشی روی روی هدست که در ادامه پرده هاست دو گوشی دیگر روی کناره چپ ساز که از روبرو دیده می شود قرار گرفته‌اند.روی بدنه چپ دسته در سراسر طول آن شکافی به قطع تقریباً دو میلیمتر تعبیه شده است و گره زدن و محکم کردن پرده های سازه ای متحرک را امکان پذیر می سازد این نوع نحوه ساختمان ، در تمامی مشتقات تنبور مشترک می باشد.در بخش فوقانی صفحه سه تار از ۵ تا ۱۳ سوراخ کوچک قرار دارد و گاه آن یک یا دو سوراخ روی بدنه کاسه به همان ارتفاع ایجاد می شود.
بررسی سیم ها و پرده های سه تار:
در حال حاضر سیم های استفاده شده در ساز سه تار از جنس فولاد یا برنج می باشد.
اولین سیم( دو ) از فولاد به قطر ۱۸/ ۰ تا ۲۰/ ۰ میلی متر است.
دومین سین از جنس برنج با قطر ۲۰/ ۰ ۲۵/ ۰ میلی متر می باشد.
سومی نسیم همچو نسیم اول و سیم چهارم از جنس برنج با قطر ۳۰/ ۰ تا ۳۵/ ۰ میلی متر می باشد.
زیرترین سیم " دو " خوانده می شود.
متن آنها لزوماً با " دو " دیاپازون اروپایی کوک نمی باشد ، اما مومن بین " لا بمل" و "دو" قرار دارد.
سومین سیم سه تار را مشتاق موسیقیدان به آن افزود ، مشتاق عارفی بزرگ بود و به شهادت رسید.
این سیم حکم سیم واخوان را دارد .
پرده ها همیشه از ذهن ساخته می شوند. گاهی پرده هایی از جنس نایلون نیز استفاده میشود که تنها امتیازشان آن است که اقتصادی تر و مقاوم تر میباشد .وضعیت از نوازندگان قدیمی ساز سه تار از پرده های نایلونی استفاده نمی‌کند زیرا صدایی را که از آن ساز تولید می شود را نمی پسندد، اما برای حل این مسئله کافی است که به نرمی پرده را سمباده بکشند. در شکافی فرو نمی رود تا جای آن ثابت باشد، ولی که محل قرار گرفتن آن را نوازنده مشخص می کند. به رغم کوشش برای غربی کردن مجموعه نت های ایرانی، استفاده از پرده های فلزی ثابت برای سازهای ایرانی بی ثمر بوده است.
انواع مختلف سه تار:
سه تار از مجموعه سازهایی میباشد که سازندگان آن در خلق و ابتکار آن آزادند. طول این ساز بین ۸۰ تا ۹۰ سانتیمتر متغیر میباشد، حد متوسط آن تقریباً ۸۵ سانتی متر است، یعنی طول سیم آن ۶۷ سانتی متر می باشد.
اگر طول سیم آن از ۷۰ سانتی متر بالاتر باشد یا سازی که کوچک تر از مقدار گفته شده باشد، طرز قرار گرفتن انگشتان چپ باعث میشود که نواختن آن ساز مشکل باشد. زیرا که در پایین دسته پرده ها به هم بسیار نزدیک اند و همچنین پهنای دسته باید برای چهار سیم کافی باشد و همچنین اندکی ذوزنقه ای شکل باشد.
شکل کاسه و صفحه به سلیقه سازنده قابل تغییر می باشد اما مطالب گفته شده فوق به هیچ عنوان قابل تغییر نمی باشد.
وزن یک سه تار خوب از ۳۵۰ گرم تجاوز نمی کند.
می توان ساز سه تار را به دو نوع تقسیم کرد :
۱- سه تار عادی
۲- سه تار کوچکتر
ستار عادی رایج تر است، اما سه تار کوچکتر اندازه آن کمتر از ۸۰ سانتیمتر می باشد از کاسه های مسطح ساخته شده که به آن سه تار کتابی نیز می گویند. حمل و نقل این موضوع سه تار بسیار آسان می باشد. اما برای استفاده چندان مناسب نیست زیرا با وجود اینکه گاهی طول آن با ستاره عادی برابر است از نظر شدت و حجم و عمق صدا، کفایت لازم را ندارد و همچنین شکل کاسه آن برای درست گرفتن ساز سه تار مناسب نیست.کاسه کوچک گاهی صدای عالی ، روشن و ظریف دارد که مورد تایید بزرگان و صاحب نظران می باشد مانند سه تار میرزا عبدالله
تزیین سه تار:
روی سه تار عادی به ندرت از تزیینات و آرایش استفاده می شود، مگر استثنائاتی که با قطعات کوچکی از صدف و استخوان اشکال هندسی متفاوتی قرار داده می شود که گاهاً بر بالای صفحه در یک سانتی متری منتها علیه پایینی دست قرار داده می شود.گاهی ممکن است قطعات کوچک تزئینی زیر سیم‌گیر قرار گیرند به محلی که ترکهای کاسه هم می‌رسند نصب شوند. غالباً لبه صفحه را با نوار ظریف از نی یا از خاتم می پوشاند، اشکالی همچون گل یا صحنه‌هایی ملهم از ریزه نگاره های نقاشی شده بر روی کاسه ستاره ها گاه آن استفاده می شد.
رنگ سه تار:
رنگ سه تار بین زرد و قهوه ای که به سرخی می زند متغیر است. گاهی رنگ جلای سرخ ضخیم را روی سه تار می مانند تا بعضی نقصهای طرح چوب پنهان شود، اما نوازندگان بنام و صاحب نظران بر این عقیده هستند که رنگ جلای زیاد کیفیت صدا را کم می کند. شکل کاسه و صفحه بسیار گوناگون است.
ساخت سه تار:
کاسه سه تار را از چوب درخت توت یا گردو می سازند و یا گاهی از هر دو چوب در آن در ساخت آن استفاده می کنند. اما در اغلب مواقع از چوب درخت توت در ساخت کاسه سه تار استفاده می کند ، دسته چوب سه تار از جنس درخت گردو و یا درخت چنار و گاهی نیز دیگر انواع چوب می باشد. البته ممکن است کاسه را از یک چوب یک پارچه از تنه درخت توت تراشیده باشند که این کار مستلزم زمان بسیار زیادی است که البته نتیجه بسیار خوبی در پی خواهد داشت ، و یا اینکه کاسه را از ترک های دوکی شکل که با ظرافت و دقت بسیار به هم می چسبانند ، ساخت . که معمولاً به طریقه دوم در ساخت کاسه سه تار عمل می کند. در طریقه به هم چسباندن قطعات چوب در ساخت کاسه ی سه تار ، سازنده می بایست بسیار ماهر و خوش ذوق باشد. بدین روش نمونه های سه تار را می بینیم که کاسه آن ها تحدب یک کدوی قلیانی را دارد . این ستاره ها معمولاً ساز های بسیار خوبی بوده که با دقت بسیار ساخته شده است.
صدای سه تار:
صدای مورد پسند در غرب صداهایی است که صاف ، سرشار، قوی و گرم باشد اما در ایران صداهایی مورد پسند می باشد که خصوصیات تا حدودی سخت با هارمونیک های بالا و طنین طولانی هر چند غیر آشکار باشد .مهمترین عنصر در کیفیت صدای یک ساز " زنگ " می باشد . نداشتن این عنصر باعث عدم کیفیت اجرای موسیقی علمی میشود. جرس یا سنج، زنگی در حد کمال تولید می کند. عود یا کلاوسن ، زنگ خوبی دارد اما این زنگ را در صدای پیانو و یا گیتار نمیتوان پیدا کرد . صدای بدون زنگ را ،" خفه" می گویند و چنین نقص عظیمی غیرقابل جبران می باشد.
همچنین زنگ زیاد نیز ز به کیفیت لطمه وارد می کند و از عمق صدا می کاهد، د زیرا از یک ساز انتظار می رود که صدایی که تولید می کند داخل یا تو دماغی باشد یعنی صداهای بم باید صداهای زیر را تعدیل کند. آقای ایرانی به طور کلی صدای زنگ آشکار و مشخصی ندارند اما نافذ ، کمی تیز و گاهی خشن می باشد. عیب بزرگ این است که صدا فریاد وار بوده و یا قوی اما بدون زنگ و این که کمتر نبود هنگ یا دوام صدا یا خشکی صدا است.
صدای کپ کپ: یکی از نقص های بزرگ که به دلیل فقدان هنگ یا دوام صدا ایجاد میشود و پس از شروع بلافاصله صدای شدید گوشخراش و طبیعی است که به طور موقت به گوش می رسد به این صدا ، صدای کپ کپ می گویند. به دست آوردن ستاری با صدای قوی کاراسا اما این کار باعث می شود تا صدای زنگ از بین رفته و صدایی بدون زنگ که به آن جرق می گویند ،اتفاق افتد. اگر سازی به اندازه کفایت از کیفیت زنگ ، داخل ، طنین، هنگ، عمق برخوردار باشد، یک ساز بسیار عالی خواهد بود.سه تار هایی با شکل ظاهری خیلی گرد صدایی عمیق و لطیف ایجاد میکند. ستاره هایی با شکل کوچک و کشیده ،هنگ بیشتری تولید می‌کنند ولی صدای آنها کمتر است.
کیفیت صدای سه تار:
هنرمندانی همچون عبادی سازهای حجیم و سنگین با سیم های کلفت را که سیم ها به شدت کشیده شده باشند ترجیح می دادند ، این در حالی است که دیگر هنرمندان غالباً زخمی نرمتر ، سیم های نازک تر و کوک بم را دوست می داشتند.که البته این اختلاف ها اندکی ریشه در مکاتب موسیقی مختلف دارد.
ساخت سه تار امروزی:
بین سه تار قدیم و جدید اختلاف اساسی دیده نمی شود ، اشکال قدیمی سه تار و اشکال جدید سه تا مشابه یکدیگرند و فن ساخت آنها نیز ز فرق بسیار کوچکی دارند و همچنین دقت در ساختگاهی بسیار بیشتر و ظریف تر است. است و گاهی نیز سازندگان غیر حرفه ای و یا بسیار حرفه ای هستند که که می توانند سه تارهای بسیار عالی با ساختی کاملاً دقیق بسازند. با این همه سه تار های قدیمی بسیار بهتر از سه تارهای جدید می باشد.
سبک های نوازندگی سه تار:
در قدیم سه تار نوازی با صدای بلند بود، چون که در هنگام نواختن یک آهنگ هر بار انگشت، دو یا سه سیم را همزمان به صدا در می آورد. به این دلیل نت واخان یاسین واخان صدایی بسیار محسوس داشت، و حتی ریز نرم ، اغلب با نت پدال مخفی و کم صدایی زینت می شود.
برای کم کردن حالت یکنواختی که توسط صدای واخوان ایجاد می شد، حمله های مضراب راست بانوئی ریز کوتاه و نرم موسوم به "دراب یا شلال" مشخص و تاکید می شد. البته گاهی نیز سین بدون واخان و به تنهایی نواخته می شد. در برخی از دستگاه ها، نت پدال کاملاً به جاست ، مثلاً در افشاری روی نت سل ۲ ( در سیم اول ) را با پدال سل ۱ ( دست باز سیم دوم ) می نوازند. اما گاهی نیز پدال برای دستگاه بیگانه است، مثلاً ترک روی سی بمل ۲ که با پدال سل ۱ تناسبی ندارد. به هر حال نوازندگان قدیم برای نواختن ماهور در فا ۲ و فا ۱( دست باز سیم های سوم و چهارم ) را به عنوان پدال دوم به کار می بردند. هر چند که در عصر جدید بسیار نادر است که کسی اینچنین بنوازد.
اما چون احتمالاً تکنیک اجرای سه تار متعلق به زمانی است که تار های سه تار از جنس ابریشم بوده است و به همین دلیل صدای خشک تر تولید می‌کرده و پدال چندان طولانی نمیشد، در نتیجه میان نت هایی از آهنگهای زینت شده با پدال بیگانه بوده و صداهای مطبوع دستگاه را روی سیم های سوم و چهارم می نواختند. بدین روش موفق می شدند که غیر از حالت پدال متبوع، به نمونه هایی چندصدایی دست یابند که از زینت بی بهره نبوده است. و همچنین برای کم کردن نقص خشکی کلی صدا، آهنگ هایی با آرایه بسیار، تند و قوی می نواختند و صدای وقفه نیز با ریز کامل می شد. پس از استفاده از سیم های فلزی در سه تار، سبک کلی به همان صورت همچنان باقی است ، و ضمناً امکان دارد که سیم ها را نگه ندارند بلکه رها کنند تا مدت طولانی تری طنین پیدا کند. و بلعکس با سیم فلزی، پدال های نامطبوع ، آزار دهنده هستند و نوازنده اغلب مجبور می شود سیم آهنگ را به تنهایی به صدا درآورد. در عوض اثر طنین سیم پدال فلزی که به طور طبیعی ایجاد می شود، صدای غنی تری نسبت به صدای تارهای ابریشمی تولید می کند
عبادی گرایش جدیدی را مطرح کرد که باعث شد امکانات سه تار را در مسیری که عنوان شد به کار گیرد. بک با قطعات قوی یا خیلی قوی مشخص میشود که سه یا چهار سیم در آن واحد نواخته می‌شوند و به تناوب قطعات طولانی می‌آیند که در نیمه قوی یا نرم (ضعیف) روی یک سیم تنها نواخته می شوند.
این سبک که آهنگ را از پشتیبانی نت های مایه ( اول گام یا تونیک و نت چهارم و پنجم گام) جدا می کند، یکی از ویژگی‌های رشد اخیر سبک ایرانی میباشد.
سبک های سه تار و صاحبان این سبک ها:
افرادی که سبک جدیدی را به وجود آورده اند، کمی از اصول فن اجرای سنتی سه تار دور شده اند و مانند صبا یا فروتن، ذوق موسیقی ، علم ، آرایه ها و مضراب یا ناخن آن مشابه فن اجرای موسیقی قدیم نبوده است. این اساتید جوانانی را آموزش دادند که بعضی از آنان صاحب ذوق فراوانی بوده و آثار گرانقدری بر جای گذاشته اند.نوازندگان نسل جدید ساز سه تار با توجه به غنای خوب آن، دچار نوعی نرمی و سستی در صدا و بیشکلی در آرایه میباشد که در زمان های گذشته وجود نداشته بود، در مقابل این سبک، عبادی زخمی صمیمی و مردانه و تزئینی روشن را توصیه می کند. سه تار چند طبیعتاً در اجراهای دسته جمعی کندان خوب جا نمی افتاد به همین خاطر ساز سه تار سنتی مقابله‌ای با موسیقی شاد پیدا نکرده است. یکی از درونی ترین و متمرکز ترین ساز ها، ساز سه تار است است که آن را بیشتر برای دل خود نوازنده می نوازد تا برای دیگران . و ضمناً سه تار اصالت خود را حتی در بین نوازندگان غیر حرفه ای نیز حفظ کرده است.
میرزا عبدالله پسر علی اکبر و شاگرد آقا غلامحسین یکی از برجسته ترین نوازندگان سه تار بود. ردیف تار را برای سه تار تنظیم کرد، و از توصیه یک نوازنده سه تار که در ردیف صاحب نظر بود که به او سید احمد میگفتند ،بهره برد. حسین خلیفه ، دکتر مهدی صلحی، ابوالحسین صبا و ابوالحسن صبا یکی از بهترین شاگردان او بوده اند . ابوالحسن صبا سه تار را بسیار گیرا و کاملاً سنتی می نواخت. عبادی با پدرش میرزا عبدالله بسیار کم کارکرد و سه تار را از خواهرش فرا گرفت. او بعد ازسن ۴۰ سالگی چند صفحه پر کرد و در رادیو برنامه اجرا کرد. او سبک جدیدی ابداع کرد که بسیار بدی و خوشایند بود و مغایر شیوه ردیف که باعث شد با سلیقه شنوندگان سه تار تطبیق پیدا کند.
سعید هرمزی شاگرد درویش بود که نوازندگی او بی تجمل و میانه رو و در عین حال با تمرکز بالا بود. ارسلان درگاهی هم شاگرد درویش بوده که نوازنده بسیار خوبی بود که چند صفحه جالب برجا گذاشته است. یوسف فروتن شاگرد تار حسینقلی بوده و سه تار را به شیوه غیر قابل تقلید می‌نواخت.
ابوالحسن صبا:
صبا از جمله هنرمندانی است که حتی زمانی که در قید حیات بود در جهت معرفی و شناساندنش کوشش های زیادی شده است. اغلب هنرمندانی که شایسته و معرفی بودند در زمان خود گمنام زندگی کردند و اکثریت جامعه از وجود آنان بی خبر بودند. از جمله این هنرمندان می توان از سماعی ، اقبال آذر، دوامی و.... نام برد. تماس با ما چنین نبوده است. شهریار، خالقی و... و همچنین رادیو کتاب ها و بروشور نوار ها نیز همچنین خانه‌و که به موزه تبدیل گردیده همه یادآور یاد صبا می باشند.
مهمترین محورهای زندگی هنری و حرفه ای صبا:
- صبا شاگرد علینقی وزیری در مدرسه عالی موسیقی بوده و در آنجا با متدها و روش های علمی موسیقی آشنا گردید.
- نوازندگی ویولن را به روش صحیح اروپایی آموخت.
- سبک و روش نوینی برای نواختن ویولن را ابداع کرد.
- نمونه هایی از موسیقی گیلان را جمع آوری کرد.
- آهنگسازی و نوآوری هایی در امر آهنگسازی.
- به وسیله خط موسیقی گوشه هایی از ردیف موسیقی ایرانی را ثبت کرد.
-در زمینه ساز های ویولن و سنتور کتاب های متعددی را منتشر کرد.
- آموزش موسیقی به خصوص ساز ویولن.
-رهبر ارکستر رادیو و نوازندگی در رادیو.
- همچنین نواختن دیگر ساز ها همچون سنتور، تار ، سه تار ، نی ، ضرب ، کمانچه ، فلوت ، پیانو.
جایگاه ساز سه تار در زندگی صبا:
سه تار در زندگی صبا که سازی اول و اصلیش می باشد که آن را جز در شرایطی که حضور قلب دارد و خلوت و اندکی یارانه مدل در کنارش بودند به دست نمی گرفت .
بله ، جایگاه سه تار در زندگی ابوالحسن صبا ، که در اندوه مخدوش شدن این ساز ، غمگین است. اندوهش در دانه‌دانه مضراب هایش نمایان می باشد، اندوهی که جز مبارزه و اعتقاد و عشق به فرهنگ و هنر به این سرزمین پیامی ندارد و بسا بالاتر از شادی های عادی است. ابوالحسن صبا سرنوشتی در ناکتر از حتی دیگر هنرمندان گمنام داشته است. است همه جا صحبت از او در میان بود اما نه از آنچه که او می خواست و یابد آن دلبسته بود. از نوازندگی ویولنش بسیار تعریف می کنند که گاه متاسفانه این تعاریف بیشتر در جهت تایید تعریف کنندگان است تا معرفی ارزش های موسیقی ویولن ابوالحسن صبا که کم هم نیستند. و غمگین از این بود که شاگرد سه تاری ندارد. در مقاله هایی که به یاد او نوشته شده است ، از سه تار نوازی او آن قدر گذرا صحبت شده است ، که اثری از آن بر جای نمی گذارد. و متاسفانه در هیچ کجا نگاشته نشده است که شیوه سه تار نوازی او از اصیل ترین شیوه های سبک سه تار نوازی بوده است که با جان دل و با زحمت فراوان پاس داشت ، که این زحمت در اواخر عمر ایشان به گوشه گیری و انزوا ای خود خواسته انجامید.
در مجموع اگر بخواهیم تاثیر سه تار را در زندگی شخصی و حرفه ای صبا مورد بررسی قرار دهیم ، از چند زاویه می توان آن را مورد بررسی قرار داد ؛ در آغاز در مورد سالهای انزوا و گوشه گیری ابوالحسن صبا باید دانست که صبا کمتر دیده می شود. در خانه خود به گوشه ای نشسته و جز معدودی از دوستان نزدیکش کسی را به دیدار نمی پذیرد. به نظر می رسد که صبا آگاهانه سعی بر این داشت که ویولن نوازی اش را همگان فراموش کنند. قصد او بر این بود که دوباره متولد شود . و این تولد تولدی بود که عده‌ای در پنهان کردنش سالها کوشیدند. که البته در این سالها شاگردانی بودند که برای گرم شدن بازار کار شان در رادیو مدعی بودند که صبا دیگر توانایی نوازندگی ندارد که البته و از این ادعا ها اندوهگین نبود. برای تسکین خاطر سه تار در دست می گرفت و به ییلاقی نزدیک تهران پناه می برد. در این سال ها تصانیف قدیم و ردیف معتبر آوازی به روایت دوست هنرمندش عبدالله دوامی را جمع آوری کرد. و این کار را با موفقیت به پایان رساند . تاثیر ردیف آوازی عبدالله دوامی در سه تار صبا به وضوح با قالبی زیبا و هنرمندانه دیده می شود. از منظری دیگر در بررسی تاثیر ساز سه تار در زندگی ابوالحسن صبا می توان این گونه به مطلب پرداخت که ؛ در آن زمان از این صبا صحبتی در جمع نبود. در وصف او تنها به این نکته کفایت می شود که ویولن و پیانو می زند ، بتهوون را می شناسد او را دوست دارد و همچنین موسیقی محلی را جمع آوری می کند ، آهنگسازی ، در ارکستر هنرهای زیبا ساز میزند و البته استاد ساز شخص دیگری است . و صد افسوس که آنچه جایگاه صبا را به آن نسبت میدهیم ، جایگاهی بسیار نازل می باشد فکر میکنیم صبایی که برای هر مضراب سالها تمرین کرده و عمر خود را صرف آن کرده ، نباید غمگین شود و صحبتی کند و او را محکوم به آن می دانیم تا به پاس حقی که استادش بر گردنش داشته ، حتی نگوییم که سه تار هم می نوازد.
اگر دوستان و نزدیکان با عشق صبا نبودند شاید امروز نمونه هایی هرچند کوچک از سه تارش را برایمان به یادگار نمی گذاشتند. و امروز با این ساز ملی چه می کردیم و چه سرنوشتی را در پیش روی می داشتیم ؟
هرچند که باید به این نکته توجه کرد که عدم ارائه شناخت صحیح به جامعه تا حدی آن پایان ناروا را متحقق کرده است. به طوری که امروزه ساز سه تار را تنها لایق اجرای پایین‌ترین سطح موسیقی دانسته و تنها برای این منظور به کار می بریم که البته نباید این چنین باشد . ابوالحسن صبا در مقابل این معرفی غلط و سکوت نکرده و از این رو به پنهان کردن صبای مخالف وزیری خود به کاری جداگانه احتیاج داشت. در مقاله تاثیر وزیری در صبا نوشته خالقی به نظر می آید که پس از مرگ صبا نوشته شده و بسیاری دیگر از نوشته های منتشر شده نیز ز از همین جمله می باشد و با بررسی زندگی و آثار صبا به روشنی می توان یافت که صبا عدم پایبندی به روش وزیری را داشته است.
صبا به روایت سه تارش:
ابوالحسن صبا در سال ۱۲۸۱ شمسی به دنیا آمد او فرزند ابوالقاسم کمال السلطنه که طبیعی بود موسیقی شناس ، سه تار را نزد میرزا عبدالله آموخته بود.
صدای ساز سه تار پدر ابوالحسن صبا و همچنین ضرب و آواز ندیمه عمه اش " ربابه خانوم " که خود از شاگردان سماع حضور (استاد سنتور و تنبک) بود بنیان‌های محکمی را در ذهن صبا برجای گذاشتند . پدر صبا ساز سه تار را بعد از مرگ خواهرش در قفسه خانه پنهان کرد و دیگر ننواخت . البته مادرش همیشه مراقب بود تا به سازش آسیبی وارد نشود . اما در غیبت مادرش، ابوالحسن که بیش از شش سال نداشت کلید قفسه را پیدا می کند و ساز سه تار را بیرون می‌آورد و در گوشه صندوق خانه برای خود خلوتی می سازد . اما از این بازی پنهانی والدین مطلع شده و ابوالحسن و ساز سه تار را از هم جدا می کند اما این تغییر جای سه تار هیچگاه کارساز نبود. ابوالحسن بازی مورد علاقه اش را خیلی زود پیدا می کند اما در یکی از این بازی‌ها سیم زرد سه تار پاره میشود و رازو پیش پدر آشکار می گردد ، و پدر وقتی که از میزان علاقه ابوالحسن نسبت به سه تار مطلع میشود با خوشرویی با او برخورد کرده و سیم تازه‌ای به سه تار انداخت و پس از کوک کردن گوشه ای را شروع به نواختن کرد. پدر ابوالحسن گرفتن ساز را به کودک می آموزد و کودک به دقت به آن می نگرد این دقت آنقدر عمیق و دقیق بود که فردای آن روز ابوالحسن کودک در مقابل چشمان شگفت زده پدر ساز را به‌درستی کوک می کند.
این اتفاق پدر ابوالحسن را مجاب میکند که ابوالحسن را به محضر پیر سه تار یعنی میرزا عبدالله ببرد. صبا ۶ سال صبح های زود به خانه میرزا میرود و سه تار می آموزد. صبا از صدای ساز میرزا و مضرابهای روان و مسلسل گونه او ، به " زمزمه فرشتگان " یاد می کرد. میرزا که ۶۵ سال داشت عشق و دریافت هنرجوی ۶ ساله خود را در می یابد و در آموزش به او کمال دقت را انجام می دهد. این زمان شش ساله با فوت میرزا به پایان میرسد. و صبا بعد از میرزا پیش استاد ستار دیگری می رود.
صبا می گوید : اولین ساز من ساز سه تار بوده ، و زمانی که خط موسیقی متداول نبود نزدیک به ۱۴ سال نزد سه تن از استادان موسیقی وی که از اساتید بزرگ ساز سه تار بودند شاگردی کردم و با جزئیات آن آشنا شدم. درویش خان استاد دیگر صبا بوده و ۸ سال زیر نظر این استاد شاگردی کرد و به دانش موسیقی خود افزود.حسین هنگ آفرین سومین استاد ای بوده که صبا در نظر او شاگردی کرده و صبا در نزد او بیش از ویولن و سه‌تار نواخته است. بدین ترتیب صبا پس از مدت بسیاری تحقیق در سه تار و شیو های نوازندگی آن توانست جانشین درستی برای میرزا عبدالله و درویش خان باشد. درویش‌خان شاگردان دیگری داشت اما بهره ای که صبا از درویش خان برد با دیگران قابل قیاس نیست. نشان تبرزین طلایی درویش را صبا از آن خود می کند اما با دیگر دریافت کنندگان این نشان به خصوص در سه تار نوازی تفاوت فاحشی دارد.
از آثار به جای مانده از شاگردان تار و سه تار درویش دو مشخصه را می‌توان نام برد:
ابتدا ، وفاداری به فرم اجرایی که درویش خان در ردیف نوازی خود استفاده می‌کرد ، یعنی اجرای پیش درآمد سپس چهار مضراب در گوشه های مهم هر دستگاه و در نهایت اجرای رنگ هایی که خود تصنیف کرده بود (ردیف مجلسی).
دوم ، خلاصه کردن ردیف به گونه‌ای که ردیفی به استناد این استاد به جای ماند. آثاری از سعید هرمزی ، مرتضی نی داوود ، یوسف فروتن که به طور غیر مستقیم از درویش خان تاثیر پذیرفته بودند ، به خصوص در ویژگی اول ) و ارسلان درگاهی ، این دو مشخصه به وضوح قابل تشخیص است.
بررسی ویژگی ها و خصوصیات سه تار نوازی صبا:
سه تار نوازی صبا ، فرم اجرایی از نسل قبل از درویش خان تبعیت بیشتری نسبت به درویش خان داشت . در آثار تکنوازی سه تار به جای مانده از او ، او تنها در یک مورد به اجرای پیش درآمد آواز افشاری برخورد می کنیم . در روایت ردیف ، ردیفهای آقا حسینقلی ، ردیف آوازی عبدالله دوامی ، ردیف میرزا عبدالله ، بیشترین تأثیر ملودیک را بر او گذاشته است. به همین دلیل می‌توان گفت که درویش خان برستار صبا بیشترین تأثیر را از روایت آقا حسینقلی در نوازندگی داشته و از طرفی ، نحوه صدادهی ساز(سونوریته) و تکمیل تکنیک های خاص سه تار نوازی از طرف دیگر است.
درویش خان سالها نزد میرزا عبدالله تکنیک های سه تار را آموخت. که این تکنیک ها شامل مضراب های خاص سه تار ، نکاتی در رابطه با پنجه ، شیوه ناخن زدن می باشد. این ویژگی های یاد شده اخیر از مهمترین خصوصیاتی است که از طرف میرزا عبدالله در سه تار درویش خان به یادگار مانده است .
نگرشی بر تغییر و تحولات در نوازندگی سه تار صبا:
سه تار صبا بعد از مقدماتی در راه پختگی که لازمه تمامی هنرهای ایران زمین است ، پا می گذارد. اگر ملاک سنجش ایجاد تغییر و تحول های غیر ضروری و بی هدف باشد ، این است که ستاره صبا از این پس در شیوه‌ای که برمی‌گزیند ثابت می ماند . این قضاوتی است که خالقی درمورد ویولن صبا می کند . اما اگر معیار را فرهنگ و زیبایی شناسی هنر های ایران زمین بدانیم ، متوجه خواهیم شد که سه تار ای که صبا در اواخر زندگی خود می نواخته به مراتب زیباتر و بهتر از زمان جوانی او بوده است. بدین ترتیب ثبات و توقف و رکود در کار این هنرمند ایرانی ، تا دورانی که از سرچشمه های هنر ایران سیراب می شود ، آشکار نخواهد کرد و تکرار زیبایی در دوران زندگی ، استهلاک زندگی نیست .
ابوالحسن صبا در مقابل آنچه دیگران در رابطه با او او ذکر می کردند بیش از پیش سه تار را به خلوت خود برد . مقام ای که صبا برای ساز سه تار در زندگی اش ایجاد کرده بود ، ستودنی است . صبا ساز سه تار را فقط برای هم مشربان درویشم آبش و یا در شرایط مخصوص معنوی خود به صدا در می آورد . هر چند که ساز ویولن در زندگی صبا سطح و درگیر مسائل روزمرگی و معاش است ،ساز سه تار در اعماق است و بری از بهره های مادی و غیرمادی. صبا احساسات عاشقانه ای در رابطه با سه تار داشت. صبا سه تار را زمانی که غمی داشت و دلش میگرفت در آغوش می کشید و می نواخت و بی صدا اشک می ریخت.در حیاط خانه و در خلوت خود قالی پهن می‌کرد و به ساز سه تار پناه میبرد.
میتوانی اینطور قضاوت کرد که : صبا کارمند ویولن بود و عاشق سه تار. قطعاً اگر فقط یک یا دو شاگرد پرتلاش و عاشق در ساز سه تار داشت ، مطالبی که برای ساز سه تار مدنظر داشت را زودتر منتشر می‌کرد. اما متاسفانه کسی نبود . و معدود شاگردانی هم که در سه تار صبا از او سوالی می پرسیدند و بعدها مدعی بودند که شاگرد سه تار صبا بوده اند ، بیشتر به دنبال تفریح بودند تا یادگیری. و تنها کسی که توانست مشق سه تار را نزد ابوالحسن صبا بیاموزد دوستش تقیه تفضلی بود که اولویت زندگی او موسیقی نبود و از این رو بعدها به خدمات دیگر مشغول شد و دور از ذهن نیست که همین مسئله باعث شده بود که از صبا او سه تار را بیاموزد. برای این که صبا هنرجویانی را که برای کسب معاش به واسطه سه تار خدمت می رسیدند را ، به خوبی تشخیص می داد و آنان را تشویق می کرد که ساز ویولن بنوازند .
تقی تفضلی بعد از فوت صبا مقاله ای در همین مورد نوشت که حاوی نکات باارزشی سه تار نوازی استاد ابوالحسن صبا می باشد. گوی احساس می کرد که حقی ناگفته مانده و پایمال شده است . ست در تمامی این مقاله که " سه تار صبا " نام گرفت ، تغییر تفضلی در عین ذکر ویژگی های نوازندگی سه تار صبا ، سبک رادیویی آن زمان را که احمد عبادی متصدی آن بود ، نقد می کند. البته این نقد به طور غیرمستقیم مطرح شده که همیشه با کلماتی نظیر : بعضی نوازندگان ، سایر نوازندگان ، برخلاف عده‌ای از نوازندگان بیان می شود .
نگاهی دیگر به سه تار صبا:
سبک نوازندگی سه تار ابوالحسن صبا ، نه به هدف نفی دیگر سبک های نوازندگی این ساز است و نه سرگذشت گرایی . سه تار صبا را جستجو می کنیم ، زیرا آیینه ای است از صداهایی با ذوق و هنر ایرانی ؛ هنریکه راستی و مهر را ستایش می کند . سه تار صبا را می‌توان همانند غزل حافظ با آهنگ خوش و صمیمی اش و همچنین مسجد شیخ لطف الله و یا خط میرزا غلامرضا ، دانست .
در بررسی سبک نوازندگی سه تار صبا این گونه ارزیابی میکنیم که : صدای ساز در سه تار صبا ؛
۱- هیچ گاه به تنهایی صدای هر نغمه اجرا نشده و همیشه با یک صدای واخوان پشتیبانی می شود . از این منظر می توان نتیجه گرفت که سه تار در واقع تشکیل شده است سه " دو تار " :
سیم حاد و زیر ( سفید و زرد ) ، سیم زیر و سیم زنگ ( زرد و مشتاق ) و سیم زنگ و بم .
۲- تنها با مضراب چپ و آن هم به صورت لحظه ای و ناگهانی ، استفاده باهم از صدای همه سیم ها ، در ایجاد حمله ها ، و تاکید ها و سر ضرب های ضربی هاست . و از طرفی دیگر صدای ساز در سبک صبا به صورتی اجرا می شود که انگار دوصدای بالا که نام بردیم ، یکی هستند . صدای واخان در این سبک به صورت جدا از صدای سیم سایر به گوش نمی رسد ، بلکه واخوان ادامه و تن این سیم سایر است . پس از صبا این نکته مهم بیش از همه در سه تار نورعلی برومند مشاهده می شود . بیشترین تفاوت با صدای سه تار صبا ، از این نقطه نظر ، در صدای ساز احمد عبادی ، حسین علیزاده و جلال ذوالفنون قابل مشاهده است .
۳- در سبکس با ، سه صدا در هر مضراب به گوش می رسد. سیم سایر صدای اول را ، سیم واخوان صدای دوم را ، و صدای ناخن را صدای سوم که تا حدی شامل گوشت انگشت هم میشود. در نهایت این سه صدا ، سه خصوصیت مهم صدای ساز سه تار صبا را ایجاد می کند که عبارتند از : زنگ ، طنین و رنگ. مشخصه سه تار سوارا از منظر صدا ، تنوع در این سه عنصر و در نهایت تنوع در بیان موسیقی یا ای می باشد که باعث می شود سه تار صبا به نوعی سخن گفتن با تمامی تنوعاتش شبیه باشد.
ابوالحسن صبا با تغییر در هر یک از این سه عنصر که از طریق چرخش انگشت سبابه (نه با همراهی یا انگشت دیگر بلکه به تنهایی ) در حول محور مفاصل انجام گرفته و هیچ وقت به حذف یکی به نفع دو ویژگی دیگر نمی‌انجامد ، که به زیبا ترین حالات موسیقیایی دست یافته که نمیتوان در هیچ سه تار دیگری آن را یافت.
در دیگر سبک های نوازندگی سه تار که از تمهیدات غیر موسیقی و موسیقی یایی ، برای به دست آوردن حالت های مختلف صدا استفاده می کنند ، همچنان ضعف آشکاری در این زمینه در رابطه با ساز صبا مشاهده می شود . ابوالحسن صبا در رابطه با تغییراتی که در صدای سه تار با توجیهات مردم پسند اعمال شده بود می‌گوید:
هر سازی برای خود اصول و تکنیک به خصوصی دارد. شیوه های " من در آوردی " و صداهای ناموزون را نمیتوان به عنوان یک کار بدیع و هنری قالب کرد.
اشخاصی که ادعا می کنند ابتکاری در سبک نوازندگی دارند باید ابتکار شان را در جهت پیشرفت و اجرای راحت تر قطعات باشد ، نه آنکه صدایی که با موسیقی ملت ما ارتباطی ندارد از سازها در آورد.
۴- و سرانجام ، صدای ساز سه تار صبا شفاف ، فشرده و متمرکز ، برجسته و رسا ، بدون هیچ صدای زائد و مانند جوشش آب است از دل زمین.
۵- حرکت مضراب در سبک صبا کوتاه بوده اما پر انرژی است. انگار برای اجرای موسیقی ، تنها یک انرژی اولیه احتیاج است تا نخستین حرکت را به وجود آورد و پس از آن همه چیز با همان انرژی ادامه می یابد ، بدون آنکه از قوت مضراب کم شود.
۶- نحوه قرار گرفتن دست راست صبا بر روی صفحه همچنان که تغییر تفضلی و نیز خود ابوالحسن صبا می گویند ، به شیوه ای است که تمام انگشت ها در هنگام زدن مضراب بر روی صفحه ساز تکیه دارند. در این رابطه صبا می‌گوید:
ناخن انگشت سبابه دست راست با سیم ها ، به شیوه ای که سایر انگشت ها و شست به صفحه روی کاسه تکیه دارند ، به حرکت در می آیند.
در این سبک دست راست به مانند مشت بر روی ساز قرار می گیرد. این شیوه به صورتی است که اگر چه از تمامی انگشت سبابه برای ایجاد حالات متفاوت مضراب استفاده می شود و نیز علی رغم آن که دیگر انگشتها بر صفحه ساز تکیه می کنند ، اما صدای ساز خفه نمی شود و نیز مضراب از نظر دامنه مورد نیاز با مشکلی مواجه نمی شود.
صبا در مورد شیوه مضراب زدن و همچنین بی‌توجهی سه تار نوازان معاصر او به این امر می‌گوید:
هر کسی که به سلیقه خود ناخن روی سیم های ساز حرکت می دهد و این عدم علاقه به حفظ ردیف ، سبب شده است که قواعد علمی و فنی آن به تدریج از بین رفته و فراموش شود.البته قطعاً روش‌های دیگر مضراب زدن برای ساز سه تار بوده و هست و باید باشد. اما اگر بخواهیم که اصالت این هنر را حفظ کنیم ، بدون شک نمیتوان صبا را نادیده گرفت. و زمانی که صبا را معیار و شاخصه قرار دهیم ، متوجه می شویم که از این طریق شیوه های مضراب زدن همچون روشی است که در آن از حرکت انگشت وسطا به همراهی انگشت سبابه استفاده می شود ، به صدای مضراب صبا نمیتوان رسید.
۷- در قیاس با صدای سه تار در در صفحات به جای مانده از قدیم ، صدای ساز صبا به صدای ساز پروانه بیشتر نزدیک است البته ناگفته نماند که ساز صبا از کیفیت منحصر به فردی برخوردار است.
۸- شیوه بیان ساز سه تار ابوالحسن صبا کاملاً جدی است. در هیچ کدام یک از نوازندگی های سه تار شیوه بازاری و مردم پسند ای دیده نمی شود. آرامش و متانت با خروش و شیدایی در هم تنیده از ویژگی‌های سه تار صبا بوده ، مبارزه و رضایتمندی همزمان با هم به گوش میرسد و صبوری و اشتیاق در تعادل بوده و اصالت و طراوت همزمان در حرکت اند. بیشتر از دو نیک دو و نیم کتاب دامنه صدای سه تار بیشتر از دو و نیم اکتاو یا هنگام می باشد دامنه دامنه صدای سه تاربررسی در مورد جایگاه و استفاده سه تار در ردیف :
استادان تار و سه تار ردیف را به صورت منظم و کامل در کلاسشان تدریس می کند اما کم کم استادانی چون ابوالحسن صبا که از بزرگان اساتید ردیف بود ، آموزه های خود را نیز به سازهای دیگر منتقل کرد.به همین دلیل ردیفهای برای ساز هایی چون سنتور ، کمانچه ، نی ، ویولن به وجود آمد. البته ردیف میرزا عبدالله را در دانشکده هنرهای زیبا ، علی برومند به دانشجویان که سازهای مختلف می نواختند ، آموخت. به همین دلیل اکنون شاهد اجرای ردیف برای تار و سه‌تار بوده است را روی اکثر ساز ها از جمله سنتور ، قانون ، عود ، ویولن ، کمانچه و نی مشاهده می کنیم . و جواد معروفی فرزند استاد موسی معروفی نیز برای پیانو ردیفی به چاپ رساند.
بررسی در مورد جایگاه سه تار و نوازندگان و سازندگان این ساز در موسیقی قدیم:
تا و تار و تاه و تای با تفاوتی که در ظاهر دارند از لحاظ معنی به هم بسیار نزدیک بوده و در برهان قاطع تا به معنی تار و تاه با تا به یک معنی می باشد . احتمالاً تا به معنی تار در فارسی دری همان tak پهلوی و تار تغییر یافته tathra روستایی می باشد. اما به هر صورت پسوند suffix در نام سازها دیده می شود. برای نمونه می توان به آثار عبدالقادر مراغی اشاره کرد که در نسخه‌ای از مقاصد الالحان و به خط او او به تاریخ ۸۲۱ هجری قمری : شش تای ، یکتا ی عرب و در شرح ادوار در نسخه تاریخ ۸۴۵ هجری قمری: شش تای، یکتای ترنتای آمده است. الظاهر این شیوه نام گذاری با توجه به آن چیزی که در توضیحات مربوط به ساز ها در آثار عبدالقادر مراغی دیده می شود ،متوجه ساختار سازی یا شماره رشته ها یا سیم های آن بوده است. به طور مثال مقاصد الالحان نشان می دهد که یکتای یعنی یک دسته موی اسب داشته که در یک گوش کودک یا پیچک می گذاشته اند و در نتیجه مثل یک و تر بوده است یا بر شش تای یعنی ۶ و تر می بستند. اینگونه نامگذاری در زمان ما در دو تار و سه تار به خوبی باقی مانده است و سه تار هم با آنکه اکنون ۴ سیم دارد تا مدت ها دارای سه سیم بود که سیم چهارم آن را همانگونه که در ابتدای مقاله توضیح داده شده بود شخصی به نام مشتاق علیشاه بدان اضافه کرد.
نامیدن ساز بر حسب شماره سیم ها در روزگاران پیشین، درباره باربد نظامی می گوید:
ستای باربد دستانه میزد به هوشیاری ره مستانه می زد
کاملا واضح است که نباید سه تایی ک نظامی گفته است به معنی ستاره کنونی در نظر گرفت ، زیرا بدون در نظر گرفتن بعد زمان ، نظامی اساساً هدف سخن پردازی داشته است است نه پژوهش هنری یا علمی. به همین دلیل است که بر بد را در جای دیگر نوازنده عود و بربط معرفی می کند. فارمر اشاره دیگری به استناد سفرنامه اولیا چلبی از موسیقی شناسان اسما نیست به اینکه شیخ حیدر از بنیانگذاران سلسله صفوی سازی به نام ۴ تار ساخته بود. و در جای دیگر با تکرار همین مطلب نام آن ساز را چارتار یا چهار تار ذکر می کند.نکته بسیار مهم و حائز اهمیت در نوازندگی تار و سه تار نحوه کوک آن است که می‌تواند نمودار استعداد هنری نوازنده باشد.
علی الخصوص در همراهی با خواننده کوک نقش بسیار مهم و حساسی داشته زیرا باید با ساختار صدای خواننده هماهنگی داشته باشد. به طور معمول در تار و سه تار دو نوع کوک به نام:
-راست کوک
- چپ کوک
اجرا می شود. که راست کوک بیشتر برای صدای مردان و چپ کوک برای صدای بانوان مناسب است اما هنرمندانی بوده‌اند که کوک های مخصوص به خود داشتند و در نتیجه به هنر خود تشخصی ویژه بخشیده بودند.ساز سه تار که در بسیاری از مینیاتورهای ایرانی از زمان گذشته دیده شده است ، در حقیقت تار ظریفی است که با صدای بسیار زیبا که ۲۴ پرده دارد. همانطور که از نام این ساز پیداست این ساز سه سیم داشته است اما با توجه به توضیحاتی که پیش از این در مورد چگونگی ایجاد سیم چهارم داده شده است سیم واخوان یا مشتاق و یا همان سیم چهارم به این ساز اضافه شد.
سیم اول و سوم سه تار از فولاد که سفید رنگ میباشد ، و سیم دوم و چهارم که سرد می باشد از جنس برنج است. دامنه صدای سه تار بیشتر از دو و نیم اکتاو. یا هنگام می باشد. سیم اول ۳ do ، سیم دوم ۲ sol ، سیم سوم مانند اول و چهارم ۲ do یا و اکتاو بم سیم اول می باشد.
کوک ساز سه تار همچون تار می باشد و بنابر شیوه سنتی با ناخن نواخته می شود اگرچه هم اکنون مضرابی حلقه مانند از فلز نازکی ساختند که انگشت در آن قرار می گیرد و کار مضراب را انجام می دهد.احمد و جواد عبادی فرزندان میرزا عبدالله از نوازندگان مشهور سه‌تار بودند که احمد آخرین فرد یا یادگار خاندان هنر محسوب می شود همچنین درویش خان در نواختن سه تار بسیار مهارت داشت و شاگردانی چون مهدی صلحی (منتظم الحکما) ابوالحسن صبا و موسی معروفی را پرورش داد.
یحیی یکی از مشهور ترین و ماهرترین سازندگان ساز تار و سه تار در زمان قدیم بوده است. یحیی ساکن اصفهان بوده و اطراف زاینده‌رود درخت های مناسب انتخاب می کرده و پس از آن که شاخه های آنها را می زده و مدتی در زاینده رود می انداخت. و سپس به شهر اصفهان می برده مدتی در نانوایی نزدیک تنورهای سنتی قرار می داده و بعد چند تار و سه تار می ساخت ، و این سازها را به تهران نزد حسینقلی و میرزا عبدالله میبرده و تقاضا می کرد تا آنها در موردش نظر دهند و امتحان کنند و از لحاظ مزیت شماره گذاری نمایند.
استاد مهدی کمالیان نیز از دیگر سازندگان مشهور سه تار در زمان قدیم بودند که هم چنین نوازنده بسیار قابل ای در این ساز بوده اند و همچنین استاد محمود هاشمی از دیگر سازندگان مشهور سه تار می باشد. هم اکنون تعدادی از فیلم هایی که ساخته این دو استاد عزیز ز و گرانقدر به جای مانده است ست که در دست نوازندگان معاصر می باشد که همگی این ساز ها از نظر چوب و ساخت بسیار مرغوب بوده و صدایی بسیار زیبا و گیرا دارند. دقت و وسواس سازندگان سه تار بخصوص این دوستات در حدی بوده است که یقین می توان گفت بیشتر ساز هایی را که ساخته اند حرفه‌ای و عالی میباشد به طوریکه تقریباً ساز غیرحرفه‌ای یا به اصطلاح ساز مشقی از خود باقی نگذاشته اند.
گفتند که استاد هاشمی بعد از ساخت هر ساز ابتدا خود چند روزی را به نوازندگی به آن ساز اختصاص می‌داد و اگر ساز را در حد رضایت خود نمی دید آن ساز را شکسته و دوباره به ساخت یک ساز دیگر مشغول می‌شده است از این رو تعداد سازه های ساخته شده به دست ایشان کم است ولی مرغوب و حرفه ای.
از دیگر نوازندگان مشهور سه تار در قدیم می توان:
استاد صبا ، استاد احمد عبادی ، استاد سعید هرمزی ، استاد یوسف فروتن را نام برد.
اساتید دیگری که نوازنده سه تار بودند و در این ساز توانایی بسیاری داشتند را می توان به: آقا علی‌اکبر خان ، میرزا حسینقلی موسی معروفی ، حسینه نجف آفرین ، علینقی وزیری حسین گل‌گلاب ، درویش خان یا غلامحسین درویش اشاره کرد.
